 | | |
 | | |
| ||
|  |
در این برنامه ادامه راه مولوی و آثار و اندیشه های برجای مانده از او را بررسی می کنیم.
مولوی در سال ۶۷۲ هجری قمری در سن ۶۸ سالگی در قونیه بر اثر یک بیماری در گذشت.
محب بارش، استاد دانشگاه کابل می گوید: "مریضی مولانا به اصطلاح امروز شبه محرقه (تیفوئید یا حصبه) بوده است. او دائما در تب می سوخت و هر کاری که طبیبان کردند نتوانستند تب او را پایین بیاورند و وقتی مولانا وفات می کند، قونیه واقعاً در یک سکوت فرو می رود."
شب عروس
| شادمانی   زمانی که مولانا زنده بود، از مریدان درخواست می کرد که در مرگش سوگواری نکنند و این واقعه را با شادمانی برگزار کنند. به همین دلیل در میان پیروان مولانا، سالروز مرگ او را هنوز "شب عروس می نامند  |
این سنت هنوز هم، به گفته دکتر حسن کرت، استاد دانشگاه آنکارا، در میان پیروان مولوی حفظ شده است.
او می افزاید: "زمانی که مولانا زنده بود، از مریدان درخواست می کرد که در مرگش سوگواری نکنند و این واقعه را با شادمانی برگزار کنند. به همین دلیل در میان پیروان مولانا تا هنوز سالروز مرگ او را شب عروس می نامند."
ولی آفتاب طالع مولوی پس از درگذشت و یا به اصطلاح عارفان "جامه بدل کردن"، نه تنها به خاموشی نگرایید، بلکه روز به روز عالمگیرتر و گسترده تر شد.
راهی را که مولوی آغاز کرد، پس از درگذشت او به وسیله عارفان و شارحان آثار و اندیشه های او به دیگر نقاط جهان منتقل شد.
در این میان نقش حسام الدین چلبی، آخرین دوست و یار تمام لحظه مولوی، بسیار برجسته است.
حسام الدین چلبی به عنوان کاتب مثنوی و جانشین مولوی تا آخرین ساعات حیات تلاش کرد تا افکار و اندیشه های مولوی با امانت داری کامل به نسل های دیگر منتقل شوند.
حسام الدین چلبی ۱۱ سال پس از درگذشت مولوی به یار از دست شده خود می پیوندد.
محب بارش، استاد دانشگاه کابل، می گوید: "حسام الدین چلبی روزی در باغش نشسته بود که یکی از مریدان خبر می آورد که قبه زیارت مولانا خراب شده است. چلبی سخت اندوهگین می شود و می پرسد چند سال از رحلت مولانا گذشته است؟ می گویند ده سال و این سال یازدهم است. او می گوید چگونه یازده سال بی او توانستیم بسر بریم، زود است که ما هم به او بپیوندیم و همان است که بیمار می شود و روزی که قبه زیارت مولانا دوباره ترمیم می شود او جان به جان آفرین تسلیم می کند."
میراث مولوی
|  |
| دکتر سبحانی می گوید در دیوان کبیر غزل هایی است که همسان مثنوی معنوی است |
دکتر سبحانی می گوید: "مولانا پنج کتاب دارد: دو تا به شعر و سه تا به نثر. مثنوی معنوی را مولانا برای افکار تعلیمی خود اختصاص داده بود. در دیوان کبیر غزل هایی است که همسان مثنوی معنوی است. مکتوبات را نمی شود به عنوان کتاب قبول کرد. مجالس السبعه مربوط به جوانی و دوران اولیه زندگی مولاناست که همانند کتاب پدرش معارف آن را نوشته و مجموعه ای از سخنرانی ها و خطابه های مولانا است. همه این پنج کتاب به شمول نامه ها خط فکری مولانا را از اول تا آخر نشان می دهند."
مولوی کتاب مثنوی را ظرف بیشتر از ۱۲ سال به پایان رسانده است. می گویند پس از پایان دفتر ششم مثنوی مولوی مدت زیادی نزیست.
مثنوی
مثنوی چگونه کتابی است؟
اسدلله حارس، از استادان دانشگاه بلخ، مثنوی را کتابی فراگیر در معارف زمان مولانا می داند.
او می گوید: "از دیدگاه مسایل اجتماعی، اخلاقی، زند گی مردم، روانشناسی، تاریخ، جامعه شناسی وحتی مسایل گسترده طنزی مثنوی معنوی بیانگر وضعیت سیاسی، اجتماعی، فکری وفلکلور آن عصر است."
شکل و پرداخت مثنوی نیز به این اثر ویژگی ساختاری بخشیده و آن را از دیگر کتاب های مشابه آن متفاوت می سازد.
مثنوی و قرآن
|  |
| آقای خرمشاهی ساختار ویژه مثنوی و تاثیراتی که از قرآن کریم گرفته است، تاکید می کند |
او می گوید: "استاد شاد روان بدیع الزمان فروزانفر فرموده اند که ساختار گسسته نمای ظاهری و باطنا پیوسته و نه خطی، بلکه حلقوی داستان در داستان و سخن در سخن مثنوی شباهت سبکی و ساختاری با قرآنکریم دارد. این بنده با همکاری یک حافظ کل قرآن کریم - آقای مهندس سیامک مختاری- کوشیدیم و کتابی تالیف کردیم که منتشر شده و چند چاپ هم شده از سوی نشر قطره به اسم "قرآن و مثنوی."
آقای خرمشاهی می افزاید: "با کمی تقریب و احتیاط این عدد را یاد می کنم که درحدود بیش از ۲۴۰۰ آیه و عبارت قرآن را ما یافتیم که گاه مکرر در چند هزار بیت مثنوی آمده است. البته نه همه بیتهای مثنوی، که این هم طبیعی است. زیرا مثنوی ۲۶۰۰۰ بیت است و در مثلاً سه - چهار هزار بیت مثنوی این اثر گذاری را می بینیم.
این اثرگذاری هم چند نوع است. گاهی اقتباس است؛ یعنی از معنا گرفته -یعنی معنایش را از قرآن گرفته- و گاهی تضمین است مثلاً -پس عدم گردم عدم چون ارغنون/ گویدم که اناالیه راجعون- یا مثلاً لیس لل انسان الا ما سعی. این عیناً آیه قرآن است و خوب این با وزن رمل مسدس هم برابر بوده و مولانا آورده و نظایر اینها بسیار است."
از سوی دیگر مثنوی به دلیل نداشتن نام، کتابی است که در سنت مثنوی سرایی ادبیات دری پیشینه ندارد و آن را از آثار مشابه متمایز می کند . همچنین این کتاب که آن را مولانا عبدالرحمان جامی، شاعر و عارف سده نهم هجری، قرآن زبان پهلوی خوانده، بدون حمد و ثنای خدا و پیامبر آغاز می شود، که به نوعی عدول از سنت مثنوی سرایی زمان خود است.
تشابه با احیا العلوم
| شبیه مثنوی  اگر خواسته باشیم کتابی شبیه مثنوی در ادبیات پارسی بیابیم آن کتاب احیا العلوم محمد غزالی است. یعنی آن غایت هایی که مولانا در مثنوی به دنبال آن است، در احیا العلوم نیز مشاهده می شود. تفاوتی که وجود دارد این است که ما در احیا العلوم الدین با محقق و عالم و فیلسوفی رو به رو می شویم که با نظم و ترتیب به تحقیق در علوم دین می پردازد و می خواهد از دید فقهی مسایلی را به مخاطب عام ارائه بدهد . ولی در مثنوی مخاطب مخاطب خاص است |
او می گوید: "اگر خواسته باشیم کتابی شبیه مثنوی در ادبیات پارسی بیابیم آن کتاب احیا العلوم محمد غزالی است. یعنی آن غایت هایی که مولانا در مثنوی به دنبال آن است، در احیا العلوم نیز مشاهده می شود. تفاوتی که وجود دارد این است که ما در احیا العلوم الدین با محقق و عالم و فیلسوفی رو به رو می شویم که با نظم و ترتیب به تحقیق در علوم دین می پردازد و می خواهد از دید فقهی مسایلی را به مخاطب عام ارائه بدهد . ولی در مثنوی مخاطب مخاطب خاص است."
مثنوی، هرچند به گفته بسیاری از مولوی پژوهان، تنها در شش دفتر تهیه شده؛ ولی امروزه دفتر هفتمی نیز به مثنوی نسبت داده می شود.
دفتر هفتم؟
داکتر توفیق سبحانی دفتر هفتم را از آن مولوی نمی داند و معتقد است که این دفتر نباید چاپ شود.
او می گوید: "مولانا افکار و اندیشه هایش را به خواهش چلبی و مریدان در یک کتاب به زبان شعر، که مورد توجه آن زمان بود، گرد آورد. این کتاب از ۶۶۲ تا ۶۷۲، که سال وفات مولاناست، نوشته شد. به شمول دو سالی که مولوی به نسبت درگذشت همسر حسام الدین چلبی چیزی ننوشت و به اصطلاح مدتی این مثنوی تاخیر شد؛ ولی در کل این کتاب دارای شش دفتر است و دفتر هفتمی که حالا چاپ می شود از آن مولوی نیست و من در یک مقاله به این موضوع پرداخته ام."
مولوی افزون برمثنوی، دیوانی از غزلیات را نیز سروده است که از مهم ترین دیوان های شعری زبان فارسی دری به حساب می آید.
استفاده مولوی از وزنهای متفاوت و حالت رقصان شعر ها این دیوان را انیس بزم سرخوشان کرده است.
دیوان کبیر شمس
دیوان کبیر، که به دیوان شمس تبریزی نیز معروف است، در میان آثار بجا مانده از مولوی جایگاه ویژه دارد.
این اثر به دلیل حجم بزرگ و نوگرایی های مولوی در عرصه شعر یکی از آثار بی مانند زبان فارسی دری به شمار می رود.
احمدضیا رفعت، شاعر و استاد دانشگاه، مهم ترین ویژگیهای دیوان کبیر را در گستردگی اوزان و ساختارشکنی های مولوی در شکل غزل می داند.
او می گوید: "بیان مولانا در غزل ها یک بیان وحشی است؛ اما بسیار زیبا. به این معنی که مولانا در واژه گزینی دقت لازم را به خرج نمی دهد. زبان مولانا بیشتر زبان حال است تا زبان قال. یعنی مولانا تلاشی برای تراشیدن واژه ها و عبارت ها نمی کند. برخلاف تصور همین وحشیانه سرودن مولانا، زیباست و خوب جا افتاده است . تنوع وزن در شعر مولانا زیاد دیده می شود و بیشتر از وزنهای رقصان یا تند استفاده کرده، به دلیل آنکه این غزل ها در محافل سماع سروده شده اند. از قافیه های درونی زیاد استفاده کرده است، با آنکه باور داشته که:
قافیه اندیشم و دلدار من
گویدم مندیش جز دیدار من
با این حال قافیه همیشه جز سرشت بیانی اش شده بود و از ردیف های مرکب معمولا استفاده می کرد. از ترکیب دو واژه یا سه واژه و حتی گاهی یک مصرع ردیف می ساخت. مهمترین مسئله در شعر مولانا حضور موسیقی و حروف بطور دایمی در اشعارش است واین حضور بسیار برجسته است."
شعر بدون تردید با تخیل رابطه دارد. هر قدر قدرت تخیل شاعر بیشتر باشد به همان اندازه شعر او می تواند چهارچوبهای زمانی و مکانی را در نوردد.
بیکران
دکتر رضا براهنی، منتقد، شاعر و نویسنده معروف، قدرت تخیل مولوی را "بیکران" توصیف می کند.
| تخیل  مسئله اصلی در شعر مولوی قدرت تخیل بیکران اوست. قدرت تخیل مولوی طوری است که زبان را تراشیده به کار نمی گیرد. بلکه زبان را به شکل کلمات زیاد و وزنهای ابداعی بکار می گیرد. |
مضمون اصلی در دیوان کبیر چیست و این اثر چگونه جهان نگری مولوی را بازتاب می دهد؟
رفیع جنید، شاعر و نویسنده، به این باور است که آثار مولوی در ماهیت از یک منظومه مشخص فکری پیروی می کنند، هرچند که ممکن است از نظر شکلی متفاوت باشند.
او می گوید: "اگر ما دائره متنی خود را وسیع بگیریم همه اهل معرفت یک کلام را می گویند. به این خاطر نمی شود یک تمایز ذاتی بین دیوان شمس و مثنوی ایجاد کرد. می شود در ظاهر تفاوت هایی نظیر تفاوت قالبی را مطرح کرد. جوهر در همه آثار مولانا یکی است."
آیات قرآن در دیوان شمس
تاثیر قرآنکریم بر آثار مولوی از مسایل بدیهی شمرده می شود. این تاثیر گذاری هرچند در مثنوی به وضوح خود را نشان می دهد؛ ولی در دیوان کبیر نیز می توان این تاثیر گذاری را دید.
بهاالدین خرمشاهی، قرآن پژوه و محقق که به تازگی منتخب دیوان شمس را منتشر کرده، به این تاثیر گذاری اشاره می کند:"گمان می کنم مواردی که نفوذ قرآن را نشان می دهد درهمین ۴۰۰ غزل بیش از ۴۰۰ مورد است. یعنی هر غزلی یک اشاره قرآنی به طور متوسط دارد و حتی بیشتر از یک مورد، یعنی اگر از من بپرسند من به کمتر از سه مورد رای نمی دهم، و چون تعداد غزل های مولانا بیش از سه هزار غزل است دراین صورت اگر سه را میانگین بگیریم، حدود ده هزار اشاره قرآنی در دیوان شمس وجود دارد."
مولوی هرچند در دیوان کبیر به عنوان شاعری فورانی جلوه می کند، یعنی شاعری که در بند چند و چون ظواهر نیست، ولی یافته ها و برخورد او با زبان، دیوان کبیر را به مخزنی از تعابیر و دریافت های نو تبدیل کرده است.
سامی عظیمی، شاعرافغان، می گوید :" با هر رویکردی به دیوان شمس نظر انداخته ام قانع شده ام. اگر موسیقی بوده و یا مولفه های قدیمی و امروزی؛ مثل بحث همزمانی در زمانی، توالی و همصدایی حروف و غیره همه در شعر مولانا نمود کامل داشته و هنوز هم می شود جریانهای فکری نوتر به دنبال مولفه های شان در شعر مولانا باشند."
حماسی
دکتر رضا براهنی سال ها پیش در کتاب طلا در مس از موجودیت نوعی روح حماسی در مولوی سخن گفته بود.
تلفیق غنا با حماسه در مولوی به چه صورتی انجام پذیرفته است؟
دکتر رضا براهنی می گوید: "ما حماسه را به دو گونه می شود ببینیم، یکی روایت قهرمانهاست که آنرا بی شک در فردوسی می بینیم. ولی وقتی به مولانا نگاه می کنیم ما با یک حماسه جدید، با یک چهره پهلوانی از نوع دیگر آن، در مید
Title (optional)ان پهلوانی، که با روان و روح آدم رابطه دارد، رو به رو می شویم. این یک ماجراجویی درون است که مولانا را به سوی یک حماسه عرفانی سوق می دهد."
دردهای بشری
| نبوغ  نبوغ مولانا در این جاست که آن چنان مسایل بشری را بیان می کند که تا قیامت انسانها می توانند از آثارش بهره برند و روح بزرگش را در آثارش جستجو کرده ولمس کنند. مولانا در کنار ماست و نمرده |
سهیلا صلاحی مقدم، استاد دانشگاه الزهرا، می گوید: "نبوغ مولانا در این جاست که آن چنان مسایل بشری را بیان می کند که تا قیامت انسانها می توانند از آثارش بهره برند و روح بزرگش را در آثارش جستجو کرده ولمس کنند. مولانا در کنار ماست و نمرده."
نثر مولوی
در میان آثار مهم مولوی یکی نیز فیه مافیه است. کتابی به نثر، که عمدتا در راه و روش تزکیه نفس نوشته شده است.
رفیع جنید نثر این اثر را نثری در ادامه تکامل نثر عارفانه فارسی دری می داند. او می گوید: "وجوه تشابه قالبی و عینی بین معارف سلطان العلما و فیه مافیه زیاد است. وجوه تشابه نثر شیخ احمد غزالی با فیه مافیه هم زیاد است."
مولوی افزون بر آثار مدونی که از خود برجای گذاشت، امروزه روشی در سنت صوفیانه نیز به او منسوب شده است. این طریقه که عمدتا در کشور های نظیر ترکیه بیشترین هواداران را دارد به نام فرقه مولویه خوانده می شود.
محب بارش، استاد دانشگاه کابل، می گوید: "در فرقه های دیگر اهل تصوف برای رسیدن به وحدت الوجود مراتبی است. در هر مرتبه ذات یکتا یک نام ظاهری دارد. در فرقه مولویه این طور نیست که سالک طی مراحل سیرو سلوک کند. یکباره می آید و مقابل پیرش می نشیند و از ویژه گی دیگر فرقه مولویه این است که اساس کارش همانند اساس کار فرقه ملامتیه است. مولانا پایه فرقه مولویه را نگذاشت بلکه حسام الدین این فرقه را راه آنداخت".
اندیشه ها و آموزه های مولوی اعصار و سده ها را در نوردیده و امروزه در غرب و شرق طرفداران زیادی را به دور خود گردآورده است.
اساس اندیشه های مولوی چیست و چرا این همه در غرب و شرق به او علاقمندی وجود دارد؟
این موضوع برنامه دیگری از رشته برنامه های آفتاب عشق است.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten